Trong Đạo Mẫu nói chung và ở hầu hết các đền, điện, phủ của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam – Tứ phủ, ta thường thấy có tôn tượng của “Tam Tòa Thánh Mẫu” với màu sắc áo khác nhau như áo màu đỏ, màu xanh, màu trắng lần lượt là tượng trưng cho miền Trời (Thiên phủ), miền Rừng (Nhạc phủ), miền Nước (Thoải phủ).

Tam Tòa Thánh Mẫu là gì? Tam Tòa Thánh Mẫu gồm nhữ ai?

Tam Tòa Thánh Mẫu mà ta thường thấy trên các ban thờ gồm 3 ngôi của 3 vị Thánh Mẫu khác nhau: Đệ Nhất Thượng Thiên, Đệ Nhị Thượng Ngàn và Đệ Tam Thoải Phủ.

Tượng Tam Tòa Thánh Mẫu bằng sứ – Bạch Thổ Phường

Mẫu Thượng Thiên

Mẫu Thượng Thiên (còn được gọi là Mẫu Đệ Nhất) với việc cai quản miền trời. Mẫu Thượng Thiên trong quan niệm của dân gian về Tứ Pháp gồm có: Pháp vân, Pháp Vũ, Pháp Điện, Pháp Lôi. Gồm 4 vị nữ thần tạo ra Mây – Mưa – Sấm – Chớp có tác động rất nhiều tới nền văn hóa nông nghiệp lúa nước. Đền thờ Mẫu Thượng Thiên có ở khắp mọi nơi. Nhưng ở những khu vực chính vẫn là những nơi Mẫu giáng trần hoặc hiển linh lưu dấu thánh tích. Ngày hội chính của Mẫu là ngày 3/3 âm lịch.

Tượng Mẫu Thượng Thiên ( Tượng Mẫu Đệ Nhất) – Bạch Thổ Phường

Mẫu Thượng Ngàn

Mẫu Thượng Ngàn (còn được gọi là Mẫu Đệ Nhị) với việc cai quản miền rừng núi. Có thể nói Mẫu Thượng Ngàn gắn liền với thiên nhiên, còn người, cỏ cây, chim thú. Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn có ở nhiều nơi, nhưng có hai nơi thờ phụng chính là Suối Mỡ (Bắc Giang) và Bắc Lệ (Lạng Sơn). Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn có ở khắp mọi vùng. Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn thường có ở những nơi rừng núi. Ngày hội chính của mẫu thượng ngàn là ngày 20/9 âm lịch.

Tượng Mẫu Thượng Ngàn (Mẫu Đệ Nhị) – Bạch Thổ Phường

Mẫu Thoải Phủ

(còn gọi là Mẫu Đệ Tam, Mẫu Thủy) cai quản miền sông nước. Mẫu Thoải gắn với đời sống thủy sinh của dân tộc Việt từ xa xưa, liên quan trực tiếp tới Thủy Tổ dân tộc Việt trong buổi đầu dựng nước. Đền thờ Mẫu Thoải có khá nhiều nhưng hầu hết đều do lòng thành kính của nhân dân hoặc do nơi cửa sông cửa biển chứ hầu như không có dấu tích của Mẫu vì Mẫu không giáng trần. Ngày hội chính của Mẫu Thoải là ngày 10/6 âm lịch, thường được tổ chức long trọng nhất là ở Đền Mẫu Thác Hàn Sơn.

Tượng Mẫu Thoải Phủ (Mẫu Đệ Tam) – Bạch Thổ Phường

Lễ Nghi Thờ Thánh Mẫu

Trước hết, chúng ta cần phân biệt các khái niệm: Chùa, đền, đình, miếu, nhà Thánh, nhà thờ… Chùa là nơi thờ Phật. Đền là nơi thờ Thánh (gồm 2 giòng chính, đền thờ Thánh Mẫu và đền thờ Đức Thánh Trần). Miếu là nơi thờ Thành Hoàng, Thổ Công. Nhà Thánh là nơi thờ Khổng Tử. Nhà thờ là nơi thờ Thánh tổ của các đạo giáo, tổ phụ, gia tiên của các dòng họ. Đình là nơi để họp làng không phải chỗ thờ cúng, nhưng do điều kiện kinh tế của các địa phương, có nơi cũng đưa việc thờ cúng vào đình làng. Đó là trường hợp ngoại lệ. Do mục đích khác nhau nên lễ nghi thờ cúng ở đền, chùa, miếu, nhà Thánh, nhà thờ…cũng khác nhau.

Lễ rước tượng Tam Tòa Thánh Mẫu – Bạch Thổ Phường

Ở chùa và ở nhà thờ các đạo giáo nghi thức chủ yếu là đọc kinh, hành lễ, ban phước. Đền là nơi thờ cúng các vị có công với dân, với nước, được nhân dân và các triều đại ban sắc, phong Thánh. Đó là những vị Thánh của dân tộc Việt Nam, ngự trị trong tâm linh, tâm hồn của người Việt, được người Việt từ thế hệ này qua thế hệ khác ngưỡng mộ, tôn thờ.
Nghi thức thờ cúng trong các đền thờ Thánh Mẫu được gọi là hầu. Hầu có 2 dạng : hầu bóng (còn gọi là hầu mát) và hầu đồng.
Hầu bóng là nghi thức thờ cúng đơn thuần, người hầu thực hiện các nghi lễ theo trình tự bài bản từ xưa để lại. Hầu đồng, cũng diễn ra theo các trình tự như hầu mát, nhưng được quan niệm là người hầu đã có phần hồn của các vị Thánh Linh giáng vào, nhập vào. Bài viết này chỉ viết về các thủ tục, lễ nghi, nghi thức hầu mát ở các đền thờ Thánh Mẫu.
Như trên đã nói, đền thờ Thánh ở Việt Nam chia làm 2 hệ thống: Tứ phủ và Tam phủ, tức là một hệ đền thờ Thánh Mẫu, và một hệ đền thờ Hưng Đạo Đại Vương và các tướng lĩnh, gia thân của nhà Trần. Hai hệ đền thờ ấy, người Việt còn gọi một cách thân mật giản dị là đền thờ Cha và đền thờ Mẹ. Trong các đền thờ Thánh Mẫu thì đứng đầu là Mẫu Đệ Nhất (công chúa Liễu Hạnh). Tiếp đến là Mẫu Đệ Nhị, Mẫu Đệ Tam… tiếp đến các Chầu (tức là các Mẫu thuộc các dân tộc thiểu số anh em), từ Chầu Bà đến Chầu Bé, 12 Chầu. Sau 12 Chầu là 12 quan lớn cũng gọi theo thứ tự Quan Lớn Đệ Nhất, Đệ Nhị, Đệ Tam…Sau 12 Quan Lớn là 12 ông Hoàng, gọi theo thứ tự Hoàng Nhất, Hoàng Đôi, Hoàng Bảy, Hoàng Mười…Các Quan Lớn, các Ông Hoàng đều có thần phả, một số vị còn có gốc tích nhân thần, quê quán, sắc phong của các triều đại. Ví dụ, ông Hoàng Bảy có đền thờ riêng ở Lào Cai, ông Hoàng Mười ở Nghệ An.v.v. Sau các ông Hoàng là các Cô, các Cậu. Các Cô, các Cậu cũng là những nhân vật lịch sử, một số vị còn có đền thờ riêng ở các địa phương trong nước. Ví dụ : Cô Bơ có đền thờ ở Thanh Hóa, Cậu Út có đền thờ ở Cửa Sót, Hà Tĩnh…