Cây ích mẫu còn có tên khác là cây sung úy, cây chói đèn. Ích mẫu từ lâu đã được biết tới với tác dụng điều kinh, chữa đau bụng kinh, rong kinh, rối loạn kinh nguyệt và các bệnh phụ khoa khác. Ngay tên gọi “ích mẫu” cũng đã cho thấy đây là một cây thuốc quý dành cho phụ nữ.
Cây ích mẫu là cây thảo sống hàng năm, có độ cao từ 0,5-1m. Thân cây thẳng đứng, hình vuông, có rãnh dọc, lá mọc đối. Hoa mọc thành những vòng dày đặc ở kẽ lá, quả ích mẫu nhỏ, có ba cạnh và nhẵn.
Bộ phận dùng làm thuốc của cây ích mẫu là toàn cây thường gọi là ích mẫu thảo; quả ích mẫu thường gọi là sung úy tử. Sau khi trồng từ 3 – 4 tháng, cây bắt đầu ra hoa thì cắt để lại các chồi gốc cho cây tiếp tục phát triển. Dược liệu được thu hoạch vào lúc trời nắng, đem rửa sạch, dùng tươi, hoặc phơi trong râm để héo đem nấu cao, hoặc phơi khô để dùng dần.
Theo nghiên cứu hiện đại cho thấy toàn cây ích mẫu chứa leonurin, atachydrin, leonuridin. Ích mẫu ở nước ta có chứa 3 alcaloid, 3 flavonoid (trong đó có rutin), 1 glycosid có khung steroid. Hạt ích mẫu chứa leonurin. Các hoạt chất của ích mẫu có tác dụng lên tử cung, tim mạch, huyết áp, hệ thần kinh, đồng thời là kháng sinh đối với một số vi trùng, ngoài ra cao ích mẫu trị mụn và còn có tác dụng điều trị đối với viêm thận và phù thũng cấp.
Trong Y Học Cổ Truyền ích mẫu có thể được bào chế như sau:
- Ích mẫu cắt đoạn: Là dùng cây ích mẫu tươi đã phơi khô bỏ rễ, cắt thành từng đoạn dài từ 3–5cm. Trường hợp phần thân và cành cây to, dài thì cần phải nhúng nước, ủ mềm rồi mới cắt đoạn, sau đó phơi khô.
- Ích mẫu chích rượu: Cho 10kg ích mẫu trộn đều với 3kg rượu, ủ một đêm. Sau đó sao với lửa nhỏ cho đến khi ích mẫu có màu hơi đen.
- Ích mẫu chích giấm: Tẩm giấm vào ích mẫu với tỷ lệ 10kg ích mẫu : 2kg giấm, ủ rồi sao vàng.
- Ích mẫu chế: Sử dụng ích mẫu 10kg, gừng tươi 2kg, giấm 1kg, rượu 1kg, muối ăn 200g, nước sôi. Giã nát gừng rồi vắt lấy nước, sau đó dùng nước sôi pha muối rồi hòa lẫn với giấm và rượu, xong cho hỗn hợp thu được vào ích mẫu trộn kỹ, ủ chừng 1 giờ, sau đó đem phơi khô.
