Tri mẫu – Vị thuốc quý thanh nhiệt và nhiều công dụng tuyệt vời

Chữa đái ra máu do viêm nhiễm mạn tính đường tiết niệu

Chữa sốt cao, li bìm mê sảng trong bệnh sởi trẻ em

Chữa viêm phổi ở trẻ em thể phong nhiệt, sốt cao

Điều trị các triệu chứng sốt cao, hôn mê, co giật trong viêm não Nhật Bản B

Chữa sốt cao phiền khát, ra mồ hôi nhiều

Một số bài thuốc

Danh pháp

Tên khoa học

Anemarrhena asphodeloides

Tên tiếng Việt

Tri mẫu, Chi mâu

Phân loại khoa học

Giới Plantae

Bộ Asparagales

Họ Liliacea (Họ Bách hợp)

Chi Anemarrhena

Loài A. asphodeloides

Mô tả cây

Tri mẫu lúc đầu được gọi là Chi mâu – trứng con kiến, vì lúc mầm cây này mọc lên trong giống trứng của con kiến. Sau đọc chệch thành Tri mẫu.

Tri mẫu là một loại cây cỏ sống lâu năm. Thân rễ dày, dẹt, mọc ngang boa bọc bởi những phần còn sót lại của gốc lá, màu đỏ hay vàng đỏ, mặt trong màu vàng. Lá mọc vòng, tụ tập ở gốc thành cụm, hình dài, dài khoảng 20 – 70cm, rộng 3 – 6mm, hẹp, đầu thuôn nhọn, phía dưới gốc có bẹ to mọc ôm vào nhau, hai mặt nhẵn.

Cụm hoa mọc từ giữa túm lá thành hình bông hoa nhỏ, hơi cong, cán thẳng và dài 0,5 – 1m; hoa nhỏ, mùi thơm, thường nở vào buổi chiều, bao hoa màu trắng hay tía nhạt, chia 6 thùy dính nhau ở gốc; nhị 3, chỉ nhị rất ngắn; bầu 3 ô, vòi nhị hình chỉ.

Quả nang, hình trứng, nhọn đầu, có cánh; hạt 1 -2, hình tam giác, màu đen.

Sinh thái

Mùa hoa: tháng 7 – 8.

Phân bố

Trên thế giới

Phân bố thường ở các tỉnh ở Trung Quốc

Tại Việt Nam

Cho đến nay nước ta vẫn phải nhập Tri mẫu từ Trung Quốc, chưa thấy trồng ở nước ta.

Bộ phận dùng

Thân rễ Tri mẫu được sử dụng để làm thuốc.

Thu hái, chế biến

Thu hái

Thu hoạch vào mùa xuân, thu, thường vào tháng 3 – 4.

Chế biến

Đào lấy thân rễ.

Tri mẫu: Loại tạp chất, rửa sạch, cắt bỏ rễ con, ủ mềm, thải lát dày, phơi khô.

Tri mẫu chế muối: Đem Tri mẫu rang trên lửa nhỏ đến khô, lấy ra tẩm nước muối, lại đem đi sao khô, lấy ra để nguội (100kg Tri mẫu phiến dùng 2,8kg muối).

Bảo quản

Để dược liệu ở nơi khô ráo, tránh ẩm, sâu mọt

Thành phần hóa học

Trong thân Tri mẫu chứa nhiều saponin và sapogenin steroid, chủ yếu là sarsasapogenin cùng với các sarsa – sapogenin glycosid; có một chất saponin gọi là asphonin. Ngoài ra còn một chất có tinh thể chưa được xác định.

Thuộc nhóm này có các timosaponin bao gồm timosaponin A – (I, II, III, IV), timosaponin B – (I, II, III).

Cũng thuộc nhóm saponin và sapogenin steroid có anemarsaponin F, G; nhóm furostanol saponin trong dó có anemarsaponin B, C, E.

Theo quy định của Dược điển Trung Quốc 1997, Tri mẫu phải chứ ít nhất 1% sarsasapogenin, tính theo nguyên liệu khô kiệt.

Ngoài ra, Tri mẫu còn chứa nhiều chất thuộc các nhóm hóa học khác: nhóm norlignan (có ở thân rễ), nhóm glycan (thân rễ), nhóm xanthon C – glucosid (ở phần trên mặt đất).

Mangiferin thấp nhất vào tháng 3 (0,12%), cao nhất vào tháng 4 (1,26%).

Nhóm các chất khác gồm: nonacosanol và acid octacosanoic.

Tác dụng dược lý

Tri mẫu có các tác dụng kháng khuẩn, hạ sốt, ức chế ngưng kết tiểu cầu, ức chế ung thư biểu mô và hạn chế tổn thương do tia xạ.

Cao chiết với nước – methanol từ thân rễ Tri mẫu có tác dụng hạ đường huyết trên chuột nhắt trắng.

Phân đoạn saponin từ thân rễ Tri mẫu và sản phẩm thủy phân sarsasapogenin cũng như dẫn chất hemisucinyl còn nhanh hơn cả tác dụng của ouabain.

Sarsasapogenin cũng ức chế Na+/K+/ATPase của hồng cầu người in vitro. Tác dụng ức chế phát triển chậm và có thể tăng lên do ion Na+ từ bên ngoài và đối kháng bởi ion Rb+ từ bên ngoài. Tác dụng ức chế trên ATPase có thể có liên quan đến tác dụng hạ sốt của sarsasapogenin.

Norlignan hinokiresinol và dẫn chất oxy và tetrahydro – đều thể hiện hoạt tính ức chế đáng kể trên AMP vòng phosphodiesterase in vitro. Ngoài ra, binokiresinol kéo dài thời gian giấc ngủ gây bởi hexobarbital trên chuột nhắt trắng khi cho với liều 25 – 100mg/kg.

Bốn glycan phân lập từ thân rễ của Tri mẫu là anemaran A, B, C và D thể hiện tác dụng hạ lượng đường huyết có ý nghĩa trên chuột nhắt trắng bình thường và chuột gây tăng đường máu bằng aloxan.

Một chế phẩm thuốc cổ truyền được Trung Quốc bào chế từ thân rễ Tri mẫu và rễ Sinh địa được thử nghiệm trên chuột nhắt, mắc một type đái tháo đường không phụ thuộc insulin. Chế phẩm này làm giảm đường máu ở chuột nhắt. Thuốc cũng làm giảm đường máu và làm tăng sự dung nạp glucose 5 tuần sau khi cho uống những liều lặp lại trên chuột nhắt.

Các norlignan 1,3-di-p-hydroxyphenyl-4-penten-1-on và cis-hinokiresinol phân lập từ cao methanol của thân rễ Tri mẫu thể hiện hoạt tính ức chế hyaluroidase trong thử nghiệm trên đĩa vi lượng với nồng độ ức chế 50%.

Các hợp chất chống dị ứng trong đó có baicalein phosphat và di-natri-cromoglycat không chỉ có tác dụng ức chế sự giải phóng histamin mà còn có hoạt tính kháng hyaluronidase.

Hinokiresinol có tác dụng ức chế mạnh sự gắn của leucutrien B4 vào các thụ thể trên các bạch cầu hạt trung tính còn nguyên vẹn của người. Các chất kháng với thụ thể của leucotrien B4 có hoạt tính chống viêm.

Tính vị, quy kinh

Khổ, cam, hàn, không độc. Quy vào ba kinh phế, vị, thận.

Công năng: Thanh nhiệt, tả hỏa, trừ phiền chỉ khát, nhuận tảo, bổ thủy, tăng tân dịch, ích khí, hoạt trương..

Chủ trị: Nhiệt bệnh có sốt cao khát nước, trào nhiệt, phế thận âm hư có cốt chưng; ruột ráo táo bón, nội nhiệt tiêu khát.

Công dụng và liều dùng

Công dụng

Tri mẫu thường được dùng làm thuốc chữa ho, tiêu đờm, chữa sốt, sốt do viêm phổi, đo đờm thở dốc, ho lao sốt âm ỉ về chiều và đêm.

Còn được sử dụng để trị đái tháo đường, ngực nóng khó chịu, đại tiện táo bón, tiểu tiện vàng, ít, phụ nữ động thai.

Theo y học cổ truyền Trung Quốc, Tri mẫu được dùng làm thuốc hạ sốt, an thân và lợi tiểu; trị các bệnh sốt và nhiễm khuẩn, bệnh lang ben phối hợp với các dược liệu khác

Dùng ngoài, Tri mẫu mài với giấm bôi tri hắc lào.

Liều dùng

Ngày dùng từ 6 – 12g, dạng thuốc sắc hoặc hoàn tán.

Các thầy thuốc thường dùng phối hợp Tri mẫu với các vị thuốc khác.

Một số bài thuốc

Chữa sốt cao phiền khát, ra mồ hôi nhiều

Tri mẫu, Mạch môn, Trá tre, mỗi vị 20g. Sắc uống với bội thạch cao nung 12g chia làm 3 lần.

Điều trị các triệu chứng sốt cao, hôn mê, co giật trong viêm não Nhật Bản B

Tri mẫu 16g; Thạch cao 40g; Kim ngân, Huyền sâm, Sinh địa, mỗi vị 16g; Hoàng liên, Liên kiều, mỗi vị 12g; Cam thảo 4g. Sắc uống.

Chữa ho lao sốt nhiều, ho đờm thở dốc

Tri mẫu 20g; Hoàng cầm, Sa sâm, Bách bộ, Địa cốt bì, Huyền sâm, mỗi vị 12g; Cam thảo 8g. Sắc uống ngày 1 thang.

Chữa viêm phổi ở trẻ em thể phong nhiệt, sốt cao

Tri mẫu, Liên kiều, Hoàng cầm, Hoàng liên,, mỗi vị 6g; Thạch cao 20g; Kim ngân hoa 16g; Tang bạch bì 8g; Cam thảo 4g. Sắc uống ngày 1 thang.

Chữa sốt cao, li bìm mê sảng trong bệnh sởi trẻ em

Tri mẫu, Sừng trâu, mỗi vị 8g; Huyền sâm, Gạo tẻ, mỗi vị 12g; Cam thảo 4g. Sắc uống ngày 1 thang.

Chữa đái ra máu do viêm nhiễm mạn tính đường tiết niệu

Tri mẫu, Chi tử sao đen 8g; Cỏ nhọ nồi; 16g; Hoàng bá, Sinh địa, Quy bản, rễ Cỏ tranh, mỗi vị 12g. Sắc uống ngày một thang.

Bài thuốc trị âm hư, đau nhức xương

Tri mẫu, đơn bì, phục linh, trạch tả mỗi vị 12g; hoàng bá, sơn thù du mỗi vị 8g, địa hoàng 20g , sơn dược 16g .Sắc với nước đem uống.

Chữa dương vật cường luôn

Tri mẫu, Cam thảo sống, Hoàng bá, Mộc thông, Thiên môn đông, Xa tiền, mỗi vị 4g. Sắc uống.

Chữa đái dầm, nước tiểu vàng

Tri mẫu, Chi tử, Mộc thông, Sinh địa, Sài hồ, mỗi vị 8g; Hoàng bá, Long đởm thảo, Cam thảo, mỗi vị 6g. Sắc uống ngày 1 thang.

Chữa âm hư gầy yếu, mệt mỏi (Tri bá bát vi hoàn gia giảm)

Tri mẫu, Thục địa, Sinh địa, mỗi vị 20g; Mẫu đơn bì, Hoàng bá, Hoài sơn, mỗi vị 12g; Trạch tả, Bạch linh, Sơn thù, mỗi vị 8g. Sắc uống ngày 1 thang hay làm viên uống ngày 25g.

Chữa nóng âm, mồ hôi trộm, háo khát, ho khan, đái tháo đường

Dùng bài “Tri bá bát vị hoàn gia giảm” nêu trên, thêm Huyền sâm, Thiên môn, Thiên hoa phan, mỗi vị 16g.

Những điều cần lưu ý khi sử dụng vị thuốc Tri mẫu

Người hư hàn không nên dùng.

Tri mẫu nên kiêng kỵ ở người bệnh thận dương hư – mạch hai bộ xích vi nhược và người bệnh đại tiện lỏng.

Tri mẫu uống lâu sinh đi lỏng.

Phụ nữ có thai không nên dùng vì chưa có chứng mình nào sử dụng Tri mẫu an toàn cho phụ nữ mang thai.

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Tất Lợi (2013), Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Hồng Đức.
2. Trần, C. L., Đỗ, V. M., & Vũ, T. B. (2016). Giáo trình Dược liệu học.
3. Nguyễn Nhược Kim (2007). Bào chế đông dược.
4. Trường Đại Học Dược Hà Nội – Chủ biên: PGS. TS. Nguyễn Mạnh Tuyển (2021), Dược lý dược cổ truyền, NXB Y Học.

old

Tri mẫu – Vị thuốc quý thanh nhiệt và nhiều công dụng tuyệt vời